-
Somaliland su’aalaha horyaalla waxa ka mid ah jiritaankeedii ummadnimo iyoqarameed ma sii socon karaa oo ma la sugi karaa Somaliland is haysata oomidnimo ku naalloota; qaran iyo dad ahaan ba?Taas ka horjeedkeeda, waxa wadnaha farta lagaga hayaa in ay u kala firidhosidii adhi weere galay. Tani saadin belaayo iyo shar doonnimo ma aha ee waa“khayr wax kuma yeelo, ee shar u tooga hay”! Waa welwel, walbahaar iyowalaac uu waayaha jiraa ku soorayo garaad kasta oo fekeraya, caqli kasta oogorfayn ku hilaadin kara waxa jira iyo waxa ka dhalan kara cidhib dambeedahaan.Haddii uu sii socda dareenka taban ee xoogga dhexdeena ku leh ee ah “waxaaynu nahay reero wax isku darsaday oo reeronimadaas wax kaga dhexeeyaan”waxa hubanti ah in aynaan qarannimo weligeen hanan kari doonin, goor aynoqotana in reeruhu iska hor iman doonaan, oo ku kala dhaqaaqi doonaan waxaay is moodsiiyeen in ay isku darsadeen ee ka dhexeeya!Nidaamka beelaha haddii wax lagu yagleelay xilligii adkaa ee colaadaha iyodagaallada sokeeye laga soo doogay, waxa ay ahayd in qarannimo looga siigudbo oo qabiilka iyo qarannimada la kala saaro, illayn labadu ma wadanoolaan karayaan oo xafiisku kama dhaxayn karo eh.Haddii garaadku shaqeeyo oo loo fekero si togan oo wax-ku-ool ah, madaxnabannaan oo xor ah waxa kuu soo baxaysa in nidaamka qabiil ee wax lagu dhisayuu isaga laftiisu dumin karo waxaas lagu dhisay oo uu cadow u yahay.Tusaale haddii 1991 iyo 1993 Burco iyo Boorame loo wada dhammaa wadayeelashada Somaliland oo beeluhu wada yagleesheen 25 sannadood ka dib,waxa isa soo taraysa in wada yeelashadaasi sii shiiqayso ama degaannada qaaraanay biyo-dhigin ba oo ay sheekobaraley agtooda ka ahayn, cid u rumaysanaaanay il baal ka qaadin, cid sii fogaysa mooyaane.Qaybaha ugu badan ee bulshada Sool iyo Sanaag Bari way sii durkayeen, illaain badani fogaadeen maanta oo ay geeri ka xigaan in ay wax la yeeshaan beelokale oo Somaliland magac ah sita.Waxa kale oo dareen tabani mar kasta ka oognaa Awdal oo Somaliland aanay inbadani laabta u sii dayn, dareenkaas oo maantadaa qoyan isna carcarihiisa qabaoo taagan.
-
Beelaha dhexe oo ahaa isirkii ugu weynaa ee yagleelka Somaliland dabada kariixayey ayaa u kala qubtay oo maanta u kala yaalla reero, jilibbo iyo raasasooduhu u kala rogan yihiin oo aan dabka kala qaadan.Calaamadahan oo dhami ma aha wax cusub ee waa dhaqankii iyo geddii laguyiqiin ee laga fili karayey nidaamka qabaliga ah iyo noloshiisa. Waa reero oodhul iyo mabaadiyi kama dhexeeyaan ee waxa ka dhexeeya tolliimo iyo hiilo kadhaxaysa hadba intii dhiig wadaag leh ama hab is gaashaan-buuraysi leh.Xafiiskii dawladeed ayaa waxa isugu yimi laba ama in ka badan oo ah dad kasoo kala jeeda beelo aan dhiig iyo is bahaysi wadaag ahayn.Waa kuwaas isku haysta ee ku dagaallamaya. Xafiiskii iyo wasaaraddii waxa aynoqdeen meel had ba ninka ka madaxda ah uu reerkoodu leeyahay.Madaxtooyada iyo dawladdeenna waxa mar na leh oo loo nisbeeyaa qolo guudoo Isaaq la yidhaahdo, mar kale na reer hoose oo Habarjeclo la yidhaahdo. Waadhab taasi waa xukuumad kasta waxa loo aaneeyaa in reer leeyahay ama reeroka xigaan kuwa kale, ta dhalan doontana waa sidaas haddii aan tubtaas iyogarashadaas wax laga beddelin.Intu ba waa xaqiiqo jirta haddii aan la is yeel yeelayn oo waaqaca horteennayaalla ka dhex muuqda.Mas’uulku Somaliland uma qoolna xilkiisa iyo waxa uu mas’uulka ka yahay, oocidi ka la ma xisaabtami karto wax kasta oo uu bi’iyo, waa waa nin reer hebel ujooga, oo qarannimadii la isku darsaday u metela, haddii la soo qaado waldays(ul ama budh) ayaa ciddii wax ka sheegta lagu la soo haadayaa. Haddii uu durayqaado waa laga wada daba qufacayaa.Sifada qof xil loogu dhiibaa waa reer hebelnimadaas lafteeda ee ma ahaaqoontiisa iyo xirfaddiisa qofnimo. Aqoon iyo xirfadi ba qiimo-soorka amaqiyamta kuma jiraan oo meel kuma laha. Waa wada maan gurracan iyo garashojaan. Maqluubkay maskaxdu u fekertaa.Waxa taas la mid ah in aanu muwaaddinku xaq iyo xuquuq ba lahayn si la midah sida marka uu dembi galo aan loo la xisaabtami karin. Labada jeer ba waareer hebel waxa wax lagu qiimaynayaa. Codkaaga iyo hankaagu ba waxa ay uxidhan yihiin reer hebel oo sidii ay cuqaashu ku arrimiyaan waa in aad yeeshaa.Dsiyaasiga iyo aqoonyahanku waxa ay hayaan xilkii cuqaasha ee maaha dadnolosha doorar iyo kaalin ku leh.Siyaasiga Somaliland waxa fekerkiisa, garaadkiisa, dareenkiisa iyo ficiladiisa baqaabeeya oo sameeya salaadiinta beeshiisa iyo qabyaaladda ama qabiilka iyotaxaalufaysigiisa, bahaysigiisa siyaasiga ah. Axsaabteenna iyo noloshooda
-
siyaasadeed ba dheeho. Waa qabaa’il iyo qabyaalad dhismahoodu. Qaarkoodwaxa bay u dhisan yihiin si u eg habraaca islaamuhu ay haqbadda isugu darsanjireen oo reero ayaa hagbadaysanay, oo sidaasi in ay sax tahay ku tagsan ooaaminay.Ma jiro ama waa faro-ku-tiris siyaasi ama hoggaamiye ina hor keeni kara qorsheiyo barnaamij siyaasadeed oo leh himilo, higsi iyo ujeeddooyin qarameed oo katurjumi kara baahida iyo tabashooyinka qaran ee jira: Kala daadashadagarashadii ummadnimo, dhaqaalaha sii hagaasaya, shaqo la’aanta iyosaboolnimada sii baahaysa, tayada la’aanta inta la haysto ee waxbarasho leh,caafimaad leh, waddo iyo jid la maro leh, biyo leh, daryeel naf iyo nool leh,garsoor iyo caddaalad leh, han iyo hirasho leh, aqoonsi dibadeed iyo xidhiidhcaalami leh, ee intan in kale ba leh. Waxa siyaasiga kaga gudban garshadareernimo ee wax kasta kala weyn oo iyada uu marna kula eertaa oo la hoosgalaa dunaabtiisa iyo dhalliilihiisa, mar kalena uu taageero iyo cod kadurraantaa.Halkanna waxa habaas ku dul fuulay distoor, sharci iyo qaanuun oo dhan oowaxa loo gacan galay kaymihii dabar iyo seeto la’aanta. Sigaasigeenna iyomas’uulkeennu ba waa “awr dabar la’aan dhacay”! dembi ma qabto, xaal na maqabto, wax ba ba ma qabtaan.Ma jiro muwaaddin xil laga la xisaabtamaa saraan yahay, ma na jiro muwaaddinleh xaq iyo xuquuq. Maxaa markaas qanuun iyo sharci looga baahan yahay?!Haddii sharci iyo qaanuun la raacaa wax ba agteenna ka noqon waayeen oodawladnimadeennu ka maarantay, oo aynu ka doorbidnay xeer jajabkiiqabiilooyinka iyo taxaalufkoodii, is garabsigoodii iyo is gaashaan-buuraysigoodii ku salaysnaa iska caabbinta iyo muquuninta qolooyinka kale,waxa aynu gawrac ugu jiidnay oo aynu god dad liq ah oo gun dheer iyo dalluunku hubsanaynaa qarannimo inoo hanaqaadda iyo isirradeedii, waxa na aynuhorseednay raacidda jid qardajeex ah oo qodxaan badan oo burbur, danni iyo iswaa’ miidhan ah.Ma sii wada noolaan karaan qabiilka iyo qarannimada kursiga xafiiskadawladeed ku wada fadhiyaa?Ma kala saari karnaa qabiilka iyo qarannimada xafiiska dawladeed sidii ReerYurub ugu guulaysteen in ay kala saaraan Kiniisadda iyo Dawladda markii aywada noolaan kari waayeen dhawr weyn oo qarni ka hor?Ma abuuri karnaa qaran walaaleeya qabaa’ilka oo dhan sidii Diinta IslaamkuJasiiradda Carbeed ka dhaqan gelisay soo if-baxeedii?!Sidee ayaynu ugu gudbi karnaa “qafla baabayntaas” qarannimadii afka saartay?
-
Miyaynaan gaadhin wakhtigii la is waydiin lahaa, laga fekeri lahaa hoggaan lehkarti, garasho, aqoon, daacadnimo iyo hufnaan oo dejin kara, abuuri kara, inagaiibin kara, oo soo bandhigi kara qorshe iyo barnaamij siyaasadeed oo la noolaankara bugtadeenna, oo dabiib u raadin kara xannuunadeenna iyodhibaatooyinkeenna ina barriinsaday. Hoggaan (koox) leh han iyo himilo qaran,higsi iyo ujeeddooyin fulineed oo aan afka baarkiisa ahayn, u qoolanmas’uuliyaddooda, isirradii maamul wanaaggu iyaga iyo dhaqankooda kamuuqdaan, oo sharciga iyo qaynuunku dabbaalaan oo xidhaan. Hoggaan isu sootaaga gobollada oo dhan isaga oo aan reero ahaan iyo qabyaalad kubeerlaxawsanayn oo wax kaga doonayn, hase yeeshee wax qabad iyo qorshewax kaga iibinaya oo cod kaga doonaya. Haddii hoggaankaas la helo xisbigii uudoono ba sallaan ha ka dhigto’e, waxa aan u arkaa in Somaliland ka gudbi kartowaddada oodanta ah ee ay shafka ku hayso maanta.Maxay kula tahay?Qalinkii Maxamed Baashe X Xasanmohamedbashe@hotmail.comfacebook.com/baadisooc
Published:
